Η ετήσια Έκθεση για την Ενημέρωση στο Διαδίκτυο (Digital News Report) του Ινστιτούτου Reuters για τη Μελέτη της Δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης ξεκίνησε το 2012 να μελετάει τις ενημερωτικές συνήθειες των πολιτών 5 χωρών. Το 2021 η έρευνα έχει επεκταθεί σε 46 χώρες. Η Ελλάδα συμπεριλαμβάνεται στο δείγμα της έρευνας από το 2016 και η διαΝΕΟσις δημοσιεύει τα βασικά ευρήματα που αφορούν την Ελλάδα για τέταρτη συνεχόμενη χρονιά. Τα στοιχεία βασίζονται σε μια μεγάλη διαδικτυακή δημοσκόπηση δείγματος μεγαλύτερου των 2.000 ατόμων ανά χώρα. Στην Ελλάδα το δείγμα ήταν 2.017 άτομα. Το δείγμα είναι αντιπροσωπευτικό του πληθυσμού κάθε χώρας που διαθέτει σύνδεση στο διαδίκτυο (στην Ελλάδα το ποσοστό είναι 73%) και όχι αντιπροσωπευτικό του συνολικού πληθυσμού.
H φετινή δημοσκόπηση πραγματοποιήθηκε στα τέλη Ιανουαρίου με αρχές Φεβρουαρίου του 2021. Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου στην Ελλάδα υπήρχαν αυστηροί περιορισμοί μετακίνησης λόγω της πανδημίας. Στην επικαιρότητα βρίσκονταν οι υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης στον χώρο του αθλητισμού και του θεάτρου. Περισσότερες πληροφορίες για την έρευνα, το ερωτηματολόγιο και τη μεθοδολογία της υπάρχουν στην κεντρική σελίδα της έρευνας. Η έκθεση έχει ως θέματα την ενημέρωση από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τις απόψεις των Ελλήνων για τον τρόπο με τον οποίο καλύπτουν τα ΜΜΕ την επικαιρότητα με βάση τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά, καθώς και το μέλλον των τοπικών μέσων ενημέρωσης στο ψηφιακό περιβάλλον.
1. Μέσα κοινωνικής δικτύωσης
Η χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης (ΜΚΔ) για ενημέρωση στην Ελλάδα είναι υψηλότερη συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως είχαμε δει και σε προηγούμενες έρευνες. Γιατί όμως οι Έλληνες χρησιμοποιούν τα ΜΚΔ για την ενημέρωσή τους; Στο παρακάτω γράφημα βλέπουμε πως το Facebook και το Twitter προτιμώνται κυρίως για την παρατήρηση του σχολιασμού της επικαιρότητας (27% και 28%), ενώ το YouTube και το Instagram χρησιμοποιούνται επειδή θεωρούνται διασκεδαστικά (26% και 35%). Το Twitter και το YouTube προτιμώνται επίσης γιατί οι χρήστες μπορούν να βρουν απόψεις που δεν βρίσκουν σε παραδοσιακά ΜΜΕ (16% και 16%), ενώ πολύ λίγοι θεωρούν πως οποιαδήποτε πλατφόρμα τούς παρέχει ειδήσεις που βρίσκουν σημαντικές οι ίδιοι προσωπικά. Τέλος, το Facebook είναι κατά κόρον το ΜΚΔ στο οποίο το κοινό βλέπει ειδήσεις τυχαία ενώ βρίσκεται εκεί για μη ενημερωτικούς σκοπούς (30%).
Πώς όμως διαφέρουν αυτά τα ποσοστά στην Ελλάδα σε σχέση με τις άλλες χώρες του δείγματος; Για αυτή τη σύγκριση κοιτάμε τη χρήση του Facebook, του μεγαλύτερου ΜΚΔ στην Ελλάδα: περίπου οι μισοί χρήστες του ίντερνετ (52%) το χρησιμοποιούν τακτικά για την ενημέρωσή τους. Το ποσοστό των χρηστών του Facebook στην Ελλάδα που το προτιμά για να παρακολουθεί τις συζητήσεις (27%) και να διασκεδάζει (20%) είναι μεγαλύτερο από τον μέσο όρο των υπόλοιπων χωρών του δείγματος (16% και 16%). Αντίθετα, μικρότερο ποσοστό των Ελλήνων βρίσκουν πως το Facebook τους βοηθά να ενημερωθούν για τις τρέχουσες εξελίξεις (8% έναντι 13%).
Τι ακριβώς σημαίνει όμως ενημέρωση από το Facebook; Τι προσέχουν οι χρήστες του όταν λένε πως ενημερώνονται από εκεί; Στο παρακάτω γράφημα βλέπουμε ότι οι χρήστες του Facebook στην Ελλάδα δίνουν μεγαλύτερη προσοχή σε απλούς χρήστες (32%) παρά σε παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης και δημοσιογράφους (28%), σε σχέση με τον μέσο όρο του δείγματος των 46 χωρών (25%). Το 20% ενημερώνεται κυρίως από μικρά και εναλλακτικά μέσα ενημέρωσης, ποσοστό μεγαλύτερο από τον μέσο όρο όλων των χωρών του δείγματος (14%). Τα ευρήματα αυτά εν μέρει εξηγούν και τον κατακερματισμό της προσοχής σε πολλές πηγές ενημέρωσης στο ελληνικό διαδίκτυο.
Είναι φανερό πως η πολιτική συζήτηση είναι πολύ σημαντική στην επιλογή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως εναλλακτική της παραδοσιακής ενημέρωσης στην Ελλάδα. Για πολλούς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι μια διαφορετική πηγή ενημέρωσης αλλά κυρίως μια ευκαιρία ανάγνωσης και ανταλλαγής σχολίων. Ταυτόχρονα όμως συναντάμε και ένα παράδοξο: το ποσοστό των Ελλήνων που σχολιάζει και μοιράζεται ειδήσεις σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης μειώνεται από το 2016 που διεξάγεται η έρευνα στην Ελλάδα. Φέτος μόνο το 23% (έναντι 40% το 2016) μας είπε πως σχολιάζει ειδήσεις στα ΜΚΔ και μόνο το 24% (σε σχέση με το 33% το 2016) ότι μοιράζεται ειδήσεις. Η μείωση της συμμετοχής στα ΜΚΔ συναντάται και σε πολλές άλλες χώρες.
Τι χαρακτηριστικά έχει αυτή η μειοψηφία των χρηστών του διαδικτύου που σχολιάζει ειδήσεις στα ΜΚΔ; Το παρακάτω γράφημα μας δείχνει πως είναι άνδρες (27% των ανδρών χρηστών του διαδικτύου σχολιάζουν έναντι 20% των γυναικών), μεγάλης ηλικίας (το 27% των χρηστών ηλικίας 55+ σχολιάζει ειδήσεις έναντι 14% των χρηστών 18-34) και αριστερής πολιτικής προέλευσης (32% των χρηστών που αυτοχαρακτηρίζονται αριστεροί έναντι 23% των κεντρώων και των δεξιών ερωτηθέντων και 14% των ερωτηθέντων που δεν τοποθετούνται στο πολιτικό φάσμα). Τα ευρήματα αυτά είναι σημαντικά δεδομένης της προσοχής που δείχνουν άλλοι χρήστες στην πολιτική συζήτηση στα ΜΚΔ στην Ελλάδα. Είναι βέβαια σημαντικό να αναφέρουμε πως ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής συζήτησης στα ΜΚΔ στην Ελλάδα παράγεται από λίγους, πολιτικά στρατευμένους χρήστες ή ακόμα και με τη μορφή αυτοματοποιημένων μηνυμάτων από ψεύτικους λογαριασμούς. Αυτό το κομμάτι της πολιτικής συζήτησης στα ΜΚΔ δεν μπορεί να καταγραφεί στην έρευνά μας που βασίζεται σε μια δημοσκόπηση.
2. Απόψεις για την κάλυψη των ειδήσεων
Τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει μια δημόσια συζήτηση σχετικά με την ποικιλομορφία στη δημοσιογραφία και την κάλυψη των ειδήσεων. Μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ και το δημοψήφισμα για το Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο, πολλοί αναρωτήθηκαν αν οι δημοσιογράφοι αγνοούσαν ομάδες ανθρώπων που ζουν μια διαφορετική ζωή από αυτούς, για παράδειγμα κατοίκους αγροτικών περιοχών ή ανθρώπους διαφορετικού μορφωτικού επιπέδου. Ταυτόχρονα, μετά τις αποκαλύψεις του #metoo, ξεκίνησε μια συζήτηση σχετικά με την κάλυψη και την αντιπροσώπευση των γυναικών στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.
Στη φετινή έκθεση μελετήσαμε τις απόψεις του κοινού για το πώς τα ΜΜΕ καλύπτουν ανθρώπους σαν κι αυτούς. Στην έρευνα συμπεριλάβαμε ερωτήσεις σχετικά με τις απόψεις τους για την κάλυψη των ειδήσεων και κάποια χαρακτηριστικά τους όπως τον πολιτικό τους προσανατολισμό, την ηλικία τους, το φύλο τους και την κοινωνική τους τάξη. Πώς πιστεύουν οι Έλληνες πως τα ΜΜΕ καλύπτουν ανθρώπους με τα δικά τους χαρακτηριστικά; Με δίκαιο ή με άδικο τρόπο;
Τα αποτελέσματα δείχνουν πως οι Έλληνες αριστερού πολιτικού προσανατολισμού αισθάνονται αδικημένοι από τα ΜΜΕ. Μόλις το 17% των αριστερών ερωτηθέντων βρίσκει δίκαιη την κάλυψη των ΜΜΕ απέναντι τους ενώ το 70% τη θεωρεί άδικη. Τα ποσοστά για τους δεξιούς ερωτηθέντες είναι 50% και 13% αντίστοιχα. Η αίσθηση αδικίας από τα ΜΜΕ αντανακλάται και στο προηγούμενο γράφημα που δείχνει πως οι αριστεροί χρήστες του ίντερνετ είναι πιο πιθανό να σχολιάζουν ειδήσεις στα ΜΚΔ.
Βρίσκουμε μικρότερες διαφορές σε ερωτηθέντες διαφορετικής ηλικίας, φύλου και εισοδήματος. Οι νέοι ηλικίας 18-35 θεωρούν πως τα ΜΜΕ αδικούν τους συνομήλικούς τους (46%) σε σχέση με τους ερωτηθέντες ηλικίας 35-55 (29%) ή 55+ (30%). Οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να θεωρήσουν πως η κάλυψή τους από τα ΜΜΕ είναι άδικη (31%) σε σχέση με τους άνδρες (24%). Ταυτόχρονα βλέπουμε πως περίπου οι μισοί ερωτηθέντες χαμηλού εισοδήματος (49%) θεωρούν πως τα ΜΜΕ αδικούν τους ανθρώπους της κοινωνικής τους τάξης σε σχέση με το 38% των ερωτηθέντων υψηλού εισοδήματος.
3. Απόψεις για την αμεροληψία των ΜΜΕ
Στη φετινή έρευνα συμπεριλάβαμε ερωτήσεις σχετικά με την αμεροληψία στις ειδήσεις. Με τα όρια μεταξύ της είδησης και της γνώμης να είναι συχνά θολά, τι πιστεύει το κοινό για τις απόψεις που εκφράζουν τα ΜΜΕ; Πρέπει να παίρνουν θέση ή να προσπαθούν να είναι αμερόληπτα; Οι περισσότεροι Έλληνες (83%) πιστεύουν πως τα ΜΜΕ πρέπει να μην παίρνουν θέση και να αφήνουν το κοινό να κρίνει ποια άποψη είναι σωστή. Αυτό το ποσοστό είναι μεγαλύτερο από τον μέσο όρο των 46 χωρών του δείγματος (74%). Μόνο μια μικρή μειοψηφία (11%) πιστεύει πως τα ΜΜΕ πρέπει να παίρνουν ανοικτά θέση όταν καλύπτουν τα γεγονότα. Μάλιστα, η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων (74%) πιστεύει πως τα ΜΜΕ πρέπει να είναι ουδέτερα απέναντι σε κάθε θέμα, και πάλι ποσοστό μεγαλύτερο από τον μέσο όρο όλων των χωρών του δείγματος (66%). Μόλις το 24% πιστεύει πως υπάρχουν κάποια θέματα για τα οποία τα ΜΜΕ δεν πρέπει να είναι ουδέτερα, ποσοστό που είναι ακόμα μικρότερο για τους ερωτηθέντες μεγάλης ηλικίας. Ωστόσο είναι αξιοπρόσεκτο πως παρά την ισχυρή προτίμηση των Ελλήνων κάθε πολιτικής προέλευσης για αυστηρή αμεροληψία των μέσων ενημέρωσης, αρκετά από τα πιο επιτυχημένα μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα παίρνουν ανοικτά θέσεις για τα θέματα τις επικαιρότητας.
4. Ποιο είναι το μέλλον των τοπικών μέσων ενημέρωσης στην ψηφιακή εποχή;
Τα τοπικά μέσα ενημέρωσης τα τελευταία χρόνια έχουν δεχτεί μεγάλες οικονομικές πιέσεις λόγω της ψηφιοποίησης της ενημέρωσης, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τελευταία της πανδημίας. Στη φετινή έκθεση συμπεριλάβαμε ερωτήσεις για μια σειρά θεμάτων τοπικής ειδησεογραφίας. Αρχικά, ποια θέματα ενδιαφέρουν το κοινό; Παρατηρούμε πως πολλοί ενημερώνονται για τον καιρό (60%) και την κατάσταση της πανδημίας στην περιοχή τους (52%). Όμως λιγότεροι από ένας στους τρεις ενημερώνονται για θέματα τοπικής πολιτικής (31%) και οικονομίας (28%).
Έπειτα ρωτήσαμε ποιες πηγές θεωρούνται καλύτερες για ενημέρωση σχετικά με αυτά τα θέματα. Τις ερωτήσεις αυτές τις περιορίσαμε στο μέρος του δείγματος που είχε ενημερωθεί για κάθε θέμα την προηγούμενη εβδομάδα. Οι τοπικές εφημερίδες (και οι ιστοσελίδες τους) θεωρούνται οι καλύτερες πηγές για ενημέρωση για θέματα τοπικής πολιτικής, τοπικού εγκλήματος και της τοπικής αγοράς εργασίας. Όμως μεγάλο ποσοστό των χρηστών προτιμά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να ενημερώνεται για τις επιλογές ψυχαγωγίας στην περιοχή τους ή την κατάσταση της πανδημίας στον τόπο τους. Αντίστοιχα, το 34% προτιμά να χρησιμοποιεί μηχανές αναζήτησης για να βρίσκει πληροφορίες για τις καιρικές συνθήκες. Οι τοπικοί τηλεοπτικοί σταθμοί (και οι ιστοσελίδες τους) προτιμώνται για ειδήσεις σχετικά με το έγκλημα και την κατάσταση της πανδημίας στην περιοχή. Οι πολιτικοί δεν προτιμώνται ως πηγή ενημέρωσης για κανένα θέμα, ούτε για θέματα τοπικής αυτοδιοίκησης. Τα αποτελέσματα υπογραμμίζουν τον αυξανόμενο ρόλο που έχουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι μηχανές αναζήτησης για την ενημέρωση, ακόμη και για τους χρήστες που ενδιαφέρονται για τις τοπικές ειδήσεις.
Συνοπτικά, συναντάμε δυο παράδοξα στο ελληνικό ενημερωτικό τοπίο. Πρώτον, ενώ οι Έλληνες χρήστες των social media τα χρησιμοποιούν για να παρακολουθούν την πολιτική συζήτηση μεταξύ απλών χρηστών, όλο και λιγότεροι συμμετέχουν στον διάλογο. Αυτοί που συμμετέχουν είναι κατά κύριο λόγο αυτοί που αισθάνονται πως δεν έχουν φωνή στα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης (π.χ. αριστεροί ψηφοφόροι). Δεύτερον, παρατηρούμε πως υπάρχει μια μεγάλη πλειοψηφία που δηλώνει ότι προτιμά αμερόληπτα και ουδέτερα μέσα ενημέρωσης. Ακόμη κι αν η απόλυτη αμεροληψία είναι ανέφικτη, οι μετρήσεις τηλεθέασης, αναγνωσιμότητας και επισκεψιμότητας των μέσων μας δείχνουν ότι αρκετά από τα ΜΜΕ που επιλέγει το κοινό στην Ελλάδα δεν προσπαθούν να είναι ουδέτερα.
Τέλος, μελετήσαμε τις συνήθειες ως προς την ψηφιακή τοπική ενημέρωση. Τα ευρήματα δείχνουν πως ακόμα και η μειονότητα των χρηστών του διαδικτύου που ενδιαφέρεται για τοπικά θέματα συχνά προτιμά πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης και μηχανές αναζήτησης για τοπική ενημέρωση. Οι τάσεις αυτές ίσως οφείλονται σε έναν βαθμό στις αλλαγές του αλγορίθμου του Facebook που δίνει πια προτεραιότητα σε ειδήσεις τοπικού ενημερωτικού περιεχομένου και στις τοπικές ομάδες που ασκούν πιέσεις στην ήδη επιβαρυμένη οικονομική κατάσταση των τοπικών μέσων ενημέρωσης.
*Ο Αντώνης Καλογερόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ και ερευνητικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Reuters για τη μελέτη της δημοσιογραφίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.
