Ποιες αξίες πιστεύουμε ότι πρέπει να μαθαίνουν τα παιδιά μας στο σπίτι; Ποιους δεν θα θέλαμε για γείτονες; Πόσο εμπιστευόμαστε τους άλλους; Πόσο έλεγχο πιστεύουμε ότι έχουμε πάνω στη ζωή μας; Οι απαντήσεις σε τέτοιες ερωτήσεις μπορούν να μας δώσουν μια καλή εικόνα για το πώς σκέφτεται ένας άνθρωπος, με βάση ποιες αξίες πορεύεται στη ζωή του, τι θεωρεί σημαντικό για τον ίδιο και την οικογένειά του. Όταν, δε, οι ερωτήσεις αυτές γίνονται σε επίπεδο χώρας, τότε οι απαντήσεις μπορούν να χαρτογραφήσουν τις αξίες μιας ολόκληρης κοινωνίας.
Αυτός είναι ο στόχος της νέας έρευνας της διαΝΕΟσις.
Κατεβάστε Την Ποσοτική Έρευνα (PDF)
H World Values Survey (WVS) είναι μια παγκόσμια έρευνα αξιών που διεξάγεται από το 1981 σε δεκάδες χώρες του κόσμου, με σκοπό να παρακολουθεί την εξέλιξη και το μετασχηματισμό των βασικών αξιών των πολιτών στις σύγχρονες κοινωνίες. Η έρευνα περιλαμβάνει ένα μεγάλο ερωτηματολόγιο σχεδόν 300 ερωτήσεων, κοινό σε όλες τις χώρες, που διεξάγεται με αυστηρές, κοινές προδιαγραφές σε "κύματα", περίπου κάθε πέντε χρόνια. Μέχρι τώρα έχουν διεξαχθεί έξι "κύματα" της έρευνας και αυτή την εποχή διεξάγεται το έβδομο. Η χώρα μας μέχρι τώρα δεν είχε συμμετάσχει ποτέ στη World Values Survey (είχε συμμετάσχει μόνο σε δύο "κύματα" μιας άλλης συγγενικής έρευνας, της European Values Survey, που έχει ένα ερωτηματολόγιο κατά 30-35% (στο 7ο κύμα το ποσοστό προσεγγίζει το 70-80%) όμοιο και σε τέσσερα κύματα της επίσης συναφούς έρευνας Εuropean Social Survey). Μετά από πρόταση του ΕΚΚΕ και μεταξύ τους συνεννόηση, η διαΝΕΟσις ανέλαβε να υποστηρίξει την υλοποίηση της έρευνας και τη συμμετοχή της Ελλάδας στο έβδομο "κύμα", με στόχο να χαρτογραφήσει το αξιακό προφίλ της ελληνικής κοινωνίας. Τα αποτελέσματά αυτής της έρευνας, πράγματι, σε συνδυασμό και με τα αποτελέσματα της άλλης μεγάλης έρευνας της διαΝΕΟσις "Τι Πιστεύουν Οι Έλληνες" (η οποία εστιάζει σε στάσεις και απόψεις πάνω σε σημαντικά θέματα της εποχής, όπως η οικονομία, το μέλλον της Ευρώπης, η μετανάστευση κλπ.) δίνουν μια πλήρη και πολυεπίπεδη εικόνα για το τι σκεφτόμαστε, τι πιστεύουμε και τι θεωρούμε σημαντικό ως λαός.
Η WVS στην Ελλάδα διεξήχθη τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 2017 σε δείγμα 1.200 νοικοκυριών με προσωπικές συνεντεύξεις. Την ευθύνη του σχεδιασμού του ερωτηματολογίου όπως και την επιμέλεια της έρευνας είχε ο Καθηγητής Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Σωκράτης Κονιόρδος σε στενή συνεργασία με τον Πρόεδρο του ΕΚΚΕ Νίκο Δεμερτζή, ενώ τη δειγματοληψία, τον έλεγχο και τη διεξαγωγή της έρευνας πεδίου υλοποίησε η Metron Analysis. Μπορείτε να διαβάσετε τα πλήρη αποτελέσματα για όλες τις ερωτήσεις της έρευνας εδώ, καθώς και μία εκτενή συνοδευτική έκθεση από τον Σωκράτη Κονιόρδο (PDF), όπως και μια ανάλυση των αποτελεσμάτων από τον Πρόεδρο και Διευθύνοντα Σύμβουλο της Metron Analysis, Στράτο Φαναρά.
Εδώ θα δούμε μερικά από τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας.
Αξίζει να αναφέρουμε ότι μια τέτοιας κλίμακας και μεγέθους έρευνα μπορεί να έχει τουλάχιστον τρία επίπεδα ανάγνωσης. Το πρώτο επίπεδο είναι η πρωτογενής μελέτη των δεδομένων, δηλαδή η ανάλυση των απαντήσεων τόσο του γενικού πληθυσμού όσο και διάφορων πληθυσμιακών ομάδων στις περίπου 300 ερωτήσεις της έρευνας. Τι απαντούν οι Έλληνες όταν τους ρωτάμε για το πόσο εμπιστεύονται θεσμούς ή αλλήλους; Ποια είναι η στάση τους απέναντι στο πολιτικό σύστημα; Πώς αντιμετωπίζουν οι νέοι τη θρησκεία; Είναι μια χρήσιμη άσκηση αυτή, και βγάζει συμπεράσματα που αξίζει να κουβεντιάσει κανείς.
Το δεύτερο επίπεδο έχει να κάνει με τις συγκρίσεις με άλλες χώρες και άλλες κοινωνίες. Πόσο διαφορετικές είναι οι απαντήσεις των Ελλήνων από τις απαντήσεις των Ισπανών, των Πορτογάλων, των Γερμανών ή των Αργεντίνων; Έρευνες σαν τη WVS προσφέρονται για τέτοιες συγκρίσεις, οι οποίες μπορούν πράγματι να δώσουν περισσότερα χρήσιμα συμπεράσματα. Όταν ολοκληρωθεί το 7ο "κύμα" της WVS και ομογενοποιηθούν τα στοιχεία (η παρούσα έρευνα αποτελεί μια προδημοσίευση των πρωτογενών στοιχείων, η συλλογή των οποίων έγινε σύμφωνα με τη μεθοδολογία της Metron Analysis και την έγκριση της WVS) θα μπορούν να γίνουν τέτοιες συγκρίσεις και σίγουρα θα προκύψουν ενδιαφέροντα αποτελέσματα από αυτές. Προς το παρόν, όμως, μπορούμε να πάρουμε μία γενική ιδέα για το θέμα μελετώντας τα αποτελέσματα του έκτου "κύματος" από άλλες χώρες, τα οποία είναι δημοσιευμένα στο site του WVS.
Το τρίτο επίπεδο ανάγνωσης έχει να κάνει με τη βαθύτερη επεξεργασία των δεδομένων που προκύπτουν, ώστε να καταλήξουμε σε γενικότερα, ευρύτερα συμπεράσματα σχετικά με το πώς τοποθετούνται τα κράτη σε έναν παγκόσμιο αξιακό χάρτη. Πολλές τέτοιες αναλύσεις έχουν γίνει και πολύ περισσότερες θα γίνουν και στο μέλλον, χρησιμοποιώντας τα πλούσια δεδομένα του WVS. Παρακάτω θα δούμε μία πολύ γνωστή από αυτές, η οποία μάλιστα τοποθετεί και την Ελλάδα στον παγκόσμιο αξιακό χάρτη, και μάλιστα σε θέση που ίσως για κάποιους να αποτελεί έκπληξη.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
1. Μια κοινωνία χωρίς εμπιστοσύνη
Το ερωτηματολόγιο του WVS είναι εξαιρετικά εκτενές (η μέση διάρκεια συμπλήρωσής του έφτανε τα 56 λεπτά) και καλύπτει ένα μεγάλο εύρος θεμάτων. Οι ερωτήσεις αφορούν τις κοινωνικές, τις ατομικές και τις θρησκευτικές αξίες, τις πολιτικές στάσεις και αντιλήψεις, τις απόψεις για τις νέες τεχνολογίες, για την παγκοσμιοποίηση, την εθνική ταυτότητα, για τον πολιτισμό και τους θεσμούς. Ο Σ. Κονιόρδος στην ανάλυσή του χαρτογραφεί όλες τις απαντήσεις ανά κατηγορία, αλλά αξίζει τον κόπο να τα μελετήσετε και στο πλήρες αρχείο με τα αποτελέσματα. Εδώ σταχυολογούμε μερικά από τα πιο αξιοσημείωτα.
Κατεβάστε Την Έκθεση Αποτελεσμάτων (PDF)
Πολύ ενδιαφέροντα, βεβαίως, είναι τα ευρήματα που έχουν να κάνουν με το θέμα της εμπιστοσύνης. Ο πίνακας με τον βαθμό εμπιστοσύνης των Ελλήνων σε διάφορους θεσμούς παρουσιάζει αποτελέσματα παρόμοια με αυτά που έχουν εμφανιστεί πολλές φορές και σε άλλες έρευνες, όπως το "Τι Πιστεύουν οι Έλληνες" ή το Ευρωβαρόμετρο. Συγκεκριμένα, οι Έλληνες φαίνεται να εμπιστεύονται σε ποσοστά άνω του 50% μόνο πέντε θεσμούς: Τα πανεπιστήμια, τις ένοπλες δυνάμεις, την αστυνομία, την εκκλησία και τα δικαστήρια. Θεσμοί όπως το κοινοβούλιο, ο Τύπος, η κυβέρνηση ή τα πολιτικά κόμματα έχουν ποσοστά εμπιστοσύνης κάτω του 15%.
Το φαινόμενο όμως δεν έχει να κάνει μόνο με τους θεσμούς. Οι Έλληνες δεν μοιάζουν να εμπιστεύονται ούτε τους άλλους ανθρώπους. 9 στους 10 διαφωνούν με την άποψη ότι "οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης". 99,5% των πολιτών δηλώνουν πως εμπιστεύονται άτομα της οικογένειάς τους, 83% "ανθρώπους που γνωρίζουν προσωπικά", 61% τους γείτονές τους, αλλά μόνο 1 στους 5 εμπιστεύεται "ανθρώπους άλλης εθνικότητας", άλλος 1 στους 5 "ανθρώπους άλλης θρησκείας" και μόνο 1 στους 10 εμπιστεύεται την ομάδα ανθρώπων που απολαμβάνει της χαμηλότερης εμπιστοσύνης από όλες: "ανθρώπους που συναντάτε για πρώτη φορά". "Η χαμηλή κοινωνική εμπιστοσύνη, η οποία μπορεί κάτω από ορισμένες συνθήκες να διαβαστεί είτε ως καχυποψία είτε ως επιφυλακτικοτητα, συνδέεται με την "απόσταση" ή αλλιώς με τον βαθμό συγγένειας ή εγγύτητας από τον "άλλο", γράφει ο Στράτος Φαναράς της Metron Analysis στην έκθεσή του.
Πρόκειται, δε, για ένα φαινόμενο που γίνεται εντονότερο. Καθώς η ερώτηση για το αν οι άλλοι άνθρωποι "είναι άξιοι εμπιστοσύνης" είχε συμπεριληφθεί και στο European Values Survey, υπάρχει μια βάση σύγκρισης. Πράγματι, το ποσοστό των Ελλήνων που πίστευαν πως "οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης" το 2008 ήταν 20,7%. Σήμερα το ποσοστό είναι 8,4%. "Δεν μπορεί να παραβλεφθεί" γράφει ο Σωκράτης Κονιόρδος στην έκθεσή του, "ότι το διανυσθέν διάστημα ανάμεσα στις δύο τελευταίες μετρήσεις συμπίπτει με την περίοδο της (συνεχιζόμενης) κρίσης".
Εξάλλου, μόνο 1 στους 3 Έλληνες θεωρούν ότι η πολιτική είναι κάτι "σημαντικό για τη ζωή τους", αντίθετα με τη θρησκεία, τον ελεύθερο χρόνο, την εργασία, τους φίλους και την οικογένεια, που είναι όλα σημαντικά για πάνω από το 85% των ερωτηθέντων. Στην ερώτηση "πόσο θα λέγατε ότι ενδιαφέρεστε για την πολιτική", λιγότεροι από 3 στους 10 απαντούν "πολύ" ή "αρκετά". Παρ’ όλα αυτά, 7 στους 10 δηλώνουν πως συζητούν πολιτικά θέματα με τους φίλους τους "συχνά" ή "περιστασιακά", ενώ 9 στους 10 δηλώνουν πως ψηφίζουν και σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο "πάντα" ή "συνήθως". Βαθμολογώντας την πολιτική τους τοποθέτηση (από 1-αριστερά μέχρι 10-δεξιά) αυτοτοποθετούνται κατά μέσο όρο στο κέντρο (5,4).
Από την άλλη, υπάρχει ένα 20% πολιτών που πιστεύουν ότι στις εκλογές οι ψήφοι δεν καταμετρούνται με δίκαιο τρόπο. Σχεδόν 4 στους 10 πιστεύουν ότι οι "υπεύθυνοι των εκλογών δεν είναι αμερόληπτοι". 1 στους 3 πιστεύει ότι "οι πλούσιοι εξαγοράζουν τις εκλογές". 1 στους 3 πιστεύει ότι "οι ψηφοφόροι δωροδοκούνται".
Εδώ αξίζει να αναφέρουμε πως στην ανάλυσή του ο Στράτος Φαναράς εμβαθύνει περισσότερο στο θέμα της εμπιστοσύνης -και δη της πολιτικής εμπιστοσύνης- στη χώρα μας, αντλώντας πληροφορίες και από τον "Δείκτη Δημοκρατίας" του Economist. "Όσο υψηλότερη είναι η εμπιστοσύνη και όσο καλύτερη νοιώθουν οι πολίτες την ατομική τους θέση, τόσο ισχυρότερη είναι η ικανοποίηση από τη λειτουργία της Δημοκρατίας", γράφει. Πάντως, οι Έλληνες απορρίπτουν σχεδόν ολοκληρωτικά οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης πέραν της δημοκρατικής. Βαθμολογώντας το πόσο σημαντικό είναι να ζουν σε μια χώρα "που κυβερνάται δημοκρατικά", δίνουν 9,3 με άριστα το 10. Αλλά -κι αυτό επιβεβαιώνει τα συμπεράσματα της ανάλυσης του Σ. Φαναρά- όταν ερωτώνται "πόσο δημοκρατικά κυβερνάται η Ελλάδα", ο βαθμός που βάζουν είναι 5,4. Όταν ερωτώνται για το βαθμό ικανοποίησης από το πολιτικό σύστημα, βάζουν βαθμό 4,2.
Οικογενειακές Αξίες
Από τις αξίες που πρέπει να μαθαίνουν τα παιδιά στο σπίτι, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων επιλέγουν "τους καλούς τρόπους", "την εργατικότητα", "την υπευθυνότητα" και "την επιμονή", αλλά μόνο το 17% επέλεξαν "τη φαντασία" και μόνο ένα 22% "την ανιδιοτέλεια".
7 στους 10 Έλληνες δηλώνουν πως δεν θα ήθελαν για γείτονες τοξικοεξαρτημένους, 57% πως δεν θα ήθελαν πότες. Αυτές είναι οι μόνες κατηγορίες που πλειοψηφικό ποσοστό των ερωτηθέντων δήλωσε πως δεν θα ήθελε για γείτονες. Αλλά 1 στους 3 Έλληνες δηλώνουν πως δεν θα ήθελαν ομοφυλόφιλους, 1 στους 4 ότι δεν θα ήθελαν μετανάστες, 1 στους 5 ότι δεν θα ήθελαν άτομα "διαφορετικής θρησκείας". Ένα 8% των Ελλήνων, δε, δηλώνουν ότι δεν θα ήθελαν για γείτονες "ανύπαντρα ζευγάρια που συγκατοικούν".
8 στους 10 Έλληνες συμφωνούν πως μια από τις κύριες επιδιώξεις τους στη ζωή είναι "να κάνω τους γονείς μου υπερήφανους". Οι Έλληνες στην πλειοψηφία τους απορρίπτουν αντιλήψεις που θέλουν τις γυναίκες λιγότερο ικανές, αλλά υπάρχει 1 στους 4 που συμφωνεί ότι "οι άνδρες γίνονται καλύτεροι πολιτικοί ηγέτες" και "καλύτερα στελέχη επιχειρήσεων" από ό,τι εκείνες. 4 στους 10 συμφωνούν με την άποψη πως "όταν μια μητέρα εργάζεται, τα παιδιά υποφέρουν". Το ποσοστό αυτό είναι ίδιο τόσο στους άνδρες, όσο και στις γυναίκες που ερωτήθηκαν. Ωστόσο, στους νέους ηλικίας 18-29 (οι οποίοι, θα έλεγε κανείς, μέχρι πρόσφατα ήταν τα “παιδιά”), το ποσοστό που συμφωνούν με αυτή την άποψη είναι μόνο 18,1%.
Εξάλλου, 6 στους 10 συμφωνούν πως "τα ενήλικα παιδιά έχουν καθήκον να φροντίζουν τους γονείς τους". Μόνο το 55% συμφωνούν πως "η εργασία αποτελεί καθήκον απέναντι στην κοινωνία", και το 40% συμφωνούν πως "το να κάνεις παιδιά είναι καθήκον απέναντι στην κοινωνία". Μόνο ένα 9% συμφωνεί πως "τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια είναι εξίσου καλά ως γονείς όσο και τα άλλα ζευγάρια" (στους νέους το ποσοστό είναι 20,7%).
Κοινωνικές Αξίες
Η πλειοψηφία των Ελλήνων (63%) πιστεύει πως "η κοινωνία μας πρέπει να βελτιωθεί σταδιακά με μεταρρυθμίσεις", και μόνο μικρές μειοψηφίες προτιμούν είτε το ενδεχόμενο επαναστατικής δράσης είτε υπεράσπισης του status quo. Το 66% πιστεύουν πως η ανάπτυξη της τεχνολογίας στο μέλλον θα είναι καλό πράγμα (μόνο 7% το θεωρούν "κακό").
71,4% των Ελλήνων δηλώνουν πολύ ή αρκετά ευτυχισμένοι (το ποσοστό στους νέους είναι 83%), ενώ 8 στους 10 δηλώνουν πως έχουν "καλή" ή "πολύ καλή" υγεία (το ποσοστό στους νέους είναι 94%). Οι Έλληνες βαθμολογούν την ικανοποίησή τους από τη ζωή με 6,2 κατά μέσο όρο (με άριστα το 10), αλλά την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού τους με 5. 56% των ερωτηθέντων πιστεύουν ότι έχουν καλύτερο επίπεδο διαβίωσης από αυτό που είχαν οι γονείς τους, όταν ήταν στην ηλικία τους.
1 στους 4 Έλληνες δηλώνει πως κατά τους τελευταίους 12 μήνες αισθάνθηκε "ανασφάλεια στο σπίτι από την εγκληματικότητα", αλλά περίπου 6 στους 10 δηλώνουν πως αισθάνονται "αρκετά ασφαλείς" ή "πολύ ασφαλείς". 1 στους 10 δηλώνει πως "συχνά ή μερικές φορές" έμεινε χωρίς αρκετά τρόφιμα για να φάει. Πάνω από 3 στους 10 δηλώνουν πως στη γειτονιά τους συμβαίνουν "συχνά" ή "πολύ συχνά" ληστείες, 15% πως συμβαίνει πώληση ναρκωτικών, 10,5% πως βλέπουν στη γειτονιά τους εκφράσεις ρατσιστικής συμπεριφοράς. 1 στους 10 Έλληνες δηλώνει πως έχει πέσει θύμα ενός εγκλήματος κατά το τελευταίο έτος.
Όσον αφορά μεγαλύτερους κινδύνους, 1 στους 5 Έλληνες ανησυχεί για το ενδεχόμενο εμφυλίου πολέμου. 1 στους 3 ανησυχεί για το ενδεχόμενο "πολέμου που να αφορά τη χώρα μου". 4 στους 10 ανησυχούν για το ενδεχόμενο τρομοκρατικής επίθεσης. 7 στους 10 δηλώνουν πως, αν γινόταν πόλεμος, θα ήταν πρόθυμοι να πολεμήσουν για τη χώρα.
Πάντως, οι ανησυχίες των Ελλήνων εκτείνονται και σε καθημερινά θέματα. 41% των ερωτηθέντων ανησυχούν μήπως χάσουν τη δουλειά τους ή μήπως δεν μπορούν να βρουν δουλειά, ένας φόβος που μοιράζεται πάνω από το 60% των Ελλήνων ηλικίας 30-49. Το 29%, εξάλλου, ανησυχούν μήπως δεν είναι "σε θέση να παρέχουν στα παιδιά καλή εκπαίδευση". Και εκεί η ανησυχία είναι πιο διαδεδομένη στους πολίτες ηλικίας 30-49. Αγγίζει το 45% αυτών.
Στο ερώτημα "ελευθερία ή ισότητα" η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων (78%) επιλέγει την ελευθερία. Στο ερώτημα, όμως "ελευθερία ή ασφάλεια", τα πράγματα είναι πιο μοιρασμένα. Το 55% επιλέγει την ασφάλεια.
Οι ερωτηθέντες, όταν τους ζητήθηκε να βαθμολογήσουν το πόση διαφθορά υπάρχει στην Ελλάδα (με το 10 να αντιστοιχεί στο "άφθονη διαφθορά") έβαλαν βαθμό 8,3. Πλειοψηφικά ποσοστά των ερωτηθέντων θεωρούν διεφθαρμένους όλους τους φορείς που τέθηκαν στην αντίστοιχη ερώτηση: στελέχη επιχειρήσεων (52%), πάροχοι δημόσιων υπηρεσιών (56%), τοπικές αρχές (59%), κρατικές αρχές (71%) και, περισσότερο από όλους, δημοσιογράφοι και ΜΜΕ (79%). Πάνω από 4 στους 10 απαντούν πως "συχνά" ή "πάντοτε" πρέπει να χρηματίζουν τοπικούς αξιωματούχους και παρόχους υπηρεσιών για να λάβουν τις υπηρεσίες που χρειάζονται.
Περίπου οι μισοί Έλληνες πιστεύουν πως οι μετανάστες έχουν αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη της χώρας μας. 7 στους 10 πιστεύουν πως η μετανάστευση αυξάνει την εγκληματικότητα, 64% πιστεύουν πως "αυξάνει τον κίνδυνο τρομοκρατίας", 63,5% πως "αυξάνει την ανεργία". 7 στους 10 Έλληνες συμφωνούν πως "όταν οι δουλειές είναι λίγες, οι εργοδότες πρέπει να δίνουν προτεραιότητα σε Έλληνες παρά σε μετανάστες" (αλλά μόνο 5 στους 10 νέους λένε το ίδιο). 7 στους 10 πιστεύουν πως η κυβέρνηση πρέπει είτε "να βάλει αυστηρά όρια στον αριθμό των ξένων που μπορούν να έρθουν" είτε "να απαγορεύσει να έρχονται" εξ ολοκλήρου.
Θρησκευτικές και ηθικές αξίες
Σε γενικές γραμμές οι Έλληνες είναι ένας θρησκευόμενος λαός. Δηλώνουν "είμαι ένα θρησκευόμενο άτομο" σε ποσοστό 81,4% (70% των νέων). Οι ερωτηθέντες, βαθμολογώντας το "πόσο σημαντικός είναι ο Θεός" στη ζωή τους κατά μέσο όρο έβαλαν βαθμό 8,1, με το 45% να δηλώνει "10".
Το ποσοστό των ηλικίας άνω των 60 που δηλώνουν "10" είναι 65%. 92% των Ελλήνων δηλώνουν πως πιστεύουν στο Θεό, ενώ περίπου οι μισοί (48%) δηλώνουν πως πιστεύουν στη μεταθανάτια ζωή, ενώ περίπου ίσο ποσοστό δηλώνει πως πιστεύουν στον παράδεισο (46,1%) και στην κόλαση (44,3%).
Σχεδόν οι μισοί Έλληνες δηλώνουν πως πηγαίνουν στην εκκλησία τουλάχιστον μία φορά τον μήνα, ενώ 2 στους 3 δηλώνουν ότι προσεύχονται τουλάχιστον "αρκετές φορές την εβδομάδα" -ένα 17% προσεύχεται "αρκετές φορές την ημέρα". 2 στους 3 Έλληνες πάντως διαφωνούν με τη δήλωση "όταν επιστήμη και θρησκεία συγκρούονται, η θρησκεία έχει πάντα δίκιο".
Χαρτογραφώντας τις ηθικές αξίες της κοινωνίας, ζητήθηκε από τους ερωτηθέντες να βαθμολογήσουν μια σειρά από ενέργειες ανάλογα από το κατά πόσο μπορούν να δικαιολογηθούν, κατά τη γνώμη τους, σε μια κλίμακα από 10 (δικαιολογούνται πάντοτε) μέχρι 1 (δεν δικαιολογούνται ποτέ). Όσο υψηλότερος ο βαθμός, τόσο συχνότερα δικαιολογούνται οι συγκεκριμένες ενέργειες. Οι πολίτες, λοιπόν, έβαλαν βαθμό 7,4 στο "προγαμιαίο σεξ", 6,9 στο "διαζύγιο", 5,3 στο "περιστασιακό σεξ", και βαθμολόγησαν όλες τις υπόλοιπες ενέργειες που τους αναφέρθηκαν (16 τον αριθμό), με βαθμό μικρότερο του 5, ρέποντας, δηλαδή, προς το "δεν δικαιολογείται". 1 στους 4 Έλληνες, για παράδειγμα, επέλεξαν βαθμό "1" -δηλαδή "ποτέ δεν δικαιολογείται" για την ομοφυλοφιλία. Τα αποτελέσματα φαίνονται εδώ:
Τέλος, ζητήσαμε από τους πολίτες να μας πουν τα συναισθήματα που νιώθουν περισσότερο έντονα, βαθμολογώντας από το 1 (καθόλου) μέχρι 10 (πλήρως). Όπως αποδεικνύεται, το πιο έντονο συναίσθημα για τους Έλληνες σήμερα είναι ο θυμός. Το λιγότερο έντονο, η ντροπή.
2. Και οι άλλοι έτσι είναι
Η ανάγνωση και η ανάλυση των παραπάνω, τόσο σ’ αυτή την αποσπασματική απαρίθμηση, όσο και στην πιο ενδελεχή μελέτη των πινάκων με τα αποτελέσματα (εδώ-PDF) μπορεί να οδηγήσει σε διάφορα πρωτογενή συμπεράσματα για τον λαό μας και για την κοινωνία που έχουμε δημιουργήσει μαζί. Αυτή, όμως, είναι η πρώτη ανάγνωση των αποτελεσμάτων. Σε δεύτερη ανάγνωση έχει αξία να συγκρίνουμε τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας με τις αντίστοιχες, συγκρίσιμες έρευνες στις άλλες χώρες όπου διεξάγεται το WVS. Αυτή είναι μια σύγκριση που θα πρέπει να περιμένει το τέλος της διεξαγωγής όλων των ερευνών στις υπόλοιπες χώρες (μέχρι τώρα έχουν ολοκληρωθεί μόνο 15), την επεξεργασία των στοιχείων από το WVS, και τη δημοσίευση όλων των αποτελεσμάτων από τον οργανισμό, πράγμα που υπολογίζεται να ολοκληρωθεί σε περίπου δύο χρόνια.
Kατεβάστε ποσοτικά στοιχεία του 6ου κύματος του WVS από επτά χώρες (ZIP)
Ώς τότε, όμως, θελήσαμε να βγάλουμε μερικά πρώτα, υποτυπώδη αλλά ενδεικτικά συμπεράσματα. Η ίδια έρευνα διεξήχθη σε πολλές χώρες του κόσμου και στο προηγούμενο κύμα, στις αρχές της δεκαετίας. Η Ελλάδα δεν συμμετείχε τότε, αλλά το ερωτηματολόγιο ήταν έως κάποιο βαθμό το ίδιο. Θεωρητικά, λοιπόν, μπορούμε να συγκρίνουμε τα ανεπεξέργαστα αποτελέσματα από την Ελλάδα του 2017 με τα επίσημα αποτελέσματα του WVS από άλλες χώρες όπου η έρευνα διεξήχθη ανάμεσα στο 2010 και το 2014. Πρόκειται για μια σύγκριση που δεν προσφέρεται για συστηματική επιστημονική ανάλυση, αλλά χρησιμεύει για να πάρουμε για ιδέα για τυχόν μικρές ή μεγάλες διαφορές.
Επιλέξαμε, λοιπόν, μια σειρά από ερωτήσεις, και καταγράψαμε τις απαντήσεις του γενικού πληθυσμού από την Ελλάδα στο τρέχον, 7ο κύμα του WVS, και από επτά άλλες χώρες στο προηγούμενο, 6ο κύμα. Συγκεκριμένα είδαμε τις απαντήσεις από την Αργεντινή (2013), την Ισπανία (2011), την Εσθονία (2011), τη Σουηδία (2011), την Τουρκία (2011), τις ΗΠΑ (2011) και τη Γερμανία (2013). Μπορείτε να δείτε τους πίνακες συγκρίσεων που ετοιμάσαμε σε αυτό το αρχείο (.xls).
Το πρώτο και προφανές συμπέρασμα είναι πως οι απαντήσεις των Ελλήνων δεν είναι πολύ διαφορετικές από τις απαντήσεις άλλων λαών. Διαφορές ασφαλώς και υπάρχουν σε συγκεκριμένα θέματα και κάθε λαός έχει εμφανώς διαφορετικές προτεραιότητες, αλλά οι απαντήσεις των Ελλήνων δεν είναι εξωπραγματικές ή, έστω, αξιοσημείωτες.
Για παράδειγμα, ένα φαινομενικά πολύ υψηλό ποσοστό (35,1%) των Ελλήνων δηλώνουν πως δεν θα ήθελαν για γείτονες φορείς του AIDS, μια στάση που κάποιος ανεξάρτητος παρατηρητής θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει για να χαρακτηρίσει το λαό μας με συγκεκριμένο τρόπο. Πράγματι, στις έρευνες του προηγούμενου κύματος, το αντίστοιχο ποσοστό στην Αργεντινή και την Σουηδία ήταν μονοψήφιο, ενώ και στην Ισπανία και τις ΗΠΑ ήταν κάτω από 15%. Στη Γερμανία, όμως, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 24%. Στην ψηφιακά εξελιγμένη Εσθονία, 48,6%. Στην ίδια ερώτηση, το 13,5% των Ελλήνων δήλωναν πως δεν θα ήθελαν για γείτονες άτομα που μιλούν άλλη γλώσσα. Το ποσοστό στις ΗΠΑ ήταν 13%. Στη Γερμανία, 13,4%.
Και οι αντιστοιχίες σε απαντήσεις που εκ πρώτης όψεως μοιάζουν να περιγράφουν "ειδικά" χαρακτηριστικά των Ελλήνων εμφανίζονται και σε άλλα θέματα. Λίγοι Έλληνες δηλώνουν ότι ενδιαφέρονται για την πολιτική, αλλά τα ποσοστά ήταν αντίστοιχα και στην Αργεντινή και στην Ισπανία. Σχεδόν 1 στους 3 Έλληνες πιστεύουν ότι στις εκλογές "οι ψηφοφόροι δωροδοκούνται", αλλά το ίδιο πίστευαν και 1 στους 3 Εσθονούς (και διπλάσιοι Αργεντίνοι).
21% των Ελλήνων πιστεύουν πως "όταν η επιστήμη και η θρησκεία συγκρούονται, η θρησκεία έχει πάντα δίκιο". Το ποσοστό όμως στην Ισπανία ήταν 26%. Στην Αργεντινή 28%. Στις ΗΠΑ, 39%. 17% των Ελλήνων δηλώνουν πως προσεύχονται "αρκετές φορές την ημέρα" -το ποσοστό στις ΗΠΑ το 2011 ήταν 28,3%.
Στην ερώτηση, δε, "πόσο υπερήφανος νιώθετε που είστε Έλληνας", οι πολίτες απάντησαν "πολύ" και "αρκετά" σε ποσοστό 89%. Αλλά δεν είμαστε μόνο εμείς περήφανοι για την καταγωγή μας. Το αντίστοιχο ποσοστό των Αργεντίνων στην αντίστοιχη ερώτηση της δικής τους έρευνας ήταν 90%, των Ισπανών 87%, των Εσθονών 72%, των Σουηδών 82%, των Τούρκων 91%, των Αμερικάνων 87% και των Γερμανών 70%.
Κατεβάστε Την Έκθεση Αποτελεσμάτων του καθηγητή Σωκράτη Κονιόρδου (PDF)
Εκεί που φαίνεται να υπάρχει αξιοσημείωτη διαφορά σε σχέση με τις άλλες χώρες που μελετήσαμε εδώ είναι στο θέμα της εμπιστοσύνης απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Όπως είδαμε παραπάνω, μόνο 1 στους 10 Έλληνες εμπιστεύονται ανθρώπους που συναντούν για πρώτη φορά -στις έρευνες όλων των άλλων χωρών το ποσοστό κυμάνθηκε από 22% (στην Εσθονία και την Τουρκία) μέχρι 57% (στην Σουηδία). Αυτή η διαφοροποίηση τεκμηριώνεται και από αποτελέσματα άλλων ερευνών στο πρόσφατο παρελθόν (European Social Survey), σύμφωνα με τα οποία, όπως γράφει ο Σ. Κονιόρδος, "προκύπτει μεγαλύτερος βαθμός επιφύλαξης των Ελληνίδων/νων από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, σε βαθμό τέτοιο ώστε να έχει ήδη διαπιστωθεί η ύπαρξη μιας διακριτής ρωγμής κοινωνικής δυσπιστίας ως χαρακτηριστικό στοιχείο της ελληνικής κοινωνίας". Και, όπως είδαμε παραπάνω, πρόκειται για ένα φαινόμενο που κατά τη διάρκεια της κρίσης στη χώρα μας γίνεται εντονότερο.
Βεβαίως, από αυτή την τυπική σύγκριση επισημαίνονται κι άλλες διαφορές οι οποίες διαχωρίζουν, για παράδειγμα μια χώρα με κοσμικές αξίες και υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης όπως η Σουηδία, από χώρες όπως η Ελλάδα, η Αργεντινή και η Ισπανία (αλλά και οι ΗΠΑ), ενώ ασφαλώς υπάρχει και η περίπτωση της Τουρκίας, οι απαντήσεις των πολιτών της οποίας είναι αρκετά διαφορετικές στις περισσότερες ερωτήσεις από όλων των άλλων χωρών. Οι Τούρκοι, για παράδειγμα, μοιάζουν να μην θέλουν καμία κατηγορία ανθρώπων για γείτονα.
Οι απαντήσεις των Ελλήνων, όμως, δεν είναι πολύ διαφορετικές. Η ανάγνωση των αποτελεσμάτων συνολικά, σε αυτή την (υποτυπώδη, επαναλαμβάνουμε, και όχι αμιγώς επιστημονική) σύγκριση οδηγεί στην εικόνα ενός περίπλοκου κοινωνικού χάρτη, στον οποίο τοπικές ιδιαιτερότητες αδυνατούν να αμβλύνουν τις πολλές ομοιότητες ανάμεσα στους λαούς. Δεν είμαστε ειδική περίπτωση. Δεν είμαστε αξιοσημείωτοι.
Κι αυτό είναι ένα συμπέρασμα που τεκμηριώνεται περαιτέρω, αν περάσουμε στο τρίτο επίπεδο ανάλυσης τέτοιων αποτελεσμάτων.
3. Στο κέντρο του κόσμου
διαβάστε ακόμα
Αξίες, Δημοκρατία και Εμπιστοσύνη
Όπως αναφέραμε παραπάνω, ο πλούτος δεδομένων που προκύπτει από τέτοιες έρευνες προσφέρεται για περαιτέρω επεξεργασία. Έρευνες όπως το WVS αποτυπώνουν το αξιακό προφίλ ολόκληρων κοινωνιών, και αυτό το προφίλ αξίζει να μελετηθεί για πολλούς λόγους. Ο Στράτος Φαναράς στην ανάλυσή του ισχυρίζεται ότι "το πλέγμα των αξιών και των αναγκών του κόσμου είναι το υπόστρωμα πάνω στο οποίο πατάει το πολιτικό εποικοδόμημα της πολιτικής και έχει ενδιαφέρον να δούμε σε αξιακό επίπεδο και σε επίπεδο αναγκών πώς κινείται διαχρονικά η Ελλάδα μέσα στον κόσμο".
Σε αυτό το πλαίσιο, οι πολιτικοί επιστήμονες Ρόναλντ Ίνγκελχαρτ και Κρίστιαν Γουέλτσελ έκαναν μια πολύ χρήσιμη τέτοια επεξεργασία, χρησιμοποιώντας στοιχεία από τη WVS, την EVS, την ESS αλλά και τα Ευρωβαρόμετρα. Ομαδοποιώντας ερωτήσεις και ομογενοποιώντας δεδομένα από συγκεκριμένες περιόδους, έφτιαξαν ένα χάρτη αξιών βασισμένο σε δύο διαστάσεις: Η μία διάσταση ορίζεται από την αντίθεση των παραδοσιακών με τις κοσμικές αξίες, ενώ η άλλη από την αντίθεση των αναγκών επιβίωσης και των επιθυμιών της ελευθερίας και της αυτοδιάθεσης. Οι ερευνητές μπόρεσαν να τοποθετήσουν πάνω στον χάρτη κάθε χώρα, αναλύοντας τις απαντήσεις των πολιτών.
Όπως εξηγεί και ο Στράτος Φαναράς στην ανάλυση του παραπάνω χάρτη, χώρες οι πολίτες των οποίων φαίνεται να υιοθετούν περισσότερο παραδοσιακές αξίες (θρησκεία, έμφαση στην οικογένεια, σεβασμό στην εξουσία) τοποθετούνταν χαμηλότερα στον άξονα των Υ αυτού του διαγράμματος. Χώρες οι πολίτες των οποίων είχαν πιο κοσμικές, "προοδευτικές" στάσεις (έμφαση στην τεχνολογία, την ανάπτυξη, την αποδοχή νέων μοντέλων διαβίωσης) τοποθετούνταν πιο ψηλά. Αντίστοιχα, χώρες οι πολίτες των οποίων έδιναν έμφαση στην επιβίωση και την ατομική ασφάλεια (με παράλληλα χαμηλά επίπεδα κοινωνικής εμπιστοσύνης) τοποθετούνταν πιο αριστερά στον άξονα των Χ, ενώ χώρες οι πολίτες των οποίων έδιναν μεγαλύτερη έμφαση στις αξίες της ελευθερίας και της έκφρασης (ανοχή σε ξένους, έμφαση σε προστασία περιβάλλοντος και δημοκρατικές αξίες) τοποθετούνταν πιο δεξιά.
Από αυτή την ανάλυση, οι ερευνητές μπόρεσαν να δημιουργήσουν έναν χάρτη σαν τον παρακάτω. Ο συγκεκριμένος περιλαμβάνει δεδομένα από την περίοδο 1999-2004 (κατά την οποία η Ελλάδα συμμετείχε στο EVS).
Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτή τη χαρτογράφηση είναι πλούσια. Βλέπουμε χώρες όπου κατά την περίοδο εκείνη επικρατούσαν οι κοσμικές αξίες, αλλά και οι αξίες επιβίωσης (Ρωσία, Βουλγαρία, Ουκρανία και άλλες πρώην κομμουνιστικές χώρες), χώρες όπου επικρατούσαν οι αξίες της ελευθερίας αλλά και οι παραδοσιακές αξίες (Πουέρτο Ρίκο, Μεξικό και οι άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής), χώρες όπου επικρατούσαν οι παραδοσιακές αξίες και οι αξίες επιβίωσης (Ζιμπάμπουε, Μαρόκο, Ιορδανία, άλλες χώρες της Αφρικής και της Ασίας), και βέβαια χώρες όπου επικρατούσαν οι κοσμικές αξίες και οι αξίες της ελευθερίας (Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, άλλες χώρες της Βόρειας Ευρώπης).
Μέσα σε όλα αυτά, η θέση της Ελλάδας ήταν ελαφρώς αναπάντεχη. Οι Έλληνες, σύμφωνα με τις αξίες που αποτυπώθηκαν μέσα από τις απαντήσεις τους στις έρευνες της εποχής, τοποθετούνταν πιο κοντά στην ομάδα της "Προτεσταντικής" και της "Καθολικής" Ευρώπης, πάρα σε άλλες ορθόδοξες χώρες ή σε χώρες της Μέσης Ανατολής. Οι πιο "κοντινές" της ήταν χώρες όπως η Σλοβενία, η Γαλλία και το Ισραήλ. Η χώρα μας την εποχή εκείνη, στις αρχές του αιώνα, εμφανιζόταν αρκετά πιο "κοσμική" (και άρα πιο ψηλά στον άξονα των Υ) από χώρες όπως η Ιταλία, η Ισπανία, η Πορτογαλία ή οι ΗΠΑ, και πιο δεξιά στον άξονα των Χ (άρα με μεγαλύτερη έμφαση στην ελευθερία) από χώρες όπως η Ν. Κορέα, η Τσεχία ή η Αργεντινή. Η θέση την οποία καταλάμβανε στον παγκόσμιο χάρτη των κοινωνιών ήταν μια θέση βαθιά μέσα στην ομάδα της εξέλιξης και της προόδου, αποτελώντας δηλαδή μία από τις ανεπτυγμένες κοινωνίες του πλανήτη.
Ωστόσο, στη δεκαετία που ακολούθησε τα πράγματα έμελλε να αλλάξουν.
Ο πιο πρόσφατος χάρτης των Ίνγκελχαρτ και Γουέλτσελ, όπως επικαιροποιήθηκε με τα δεδομένα της περιόδου 2010-2014, είναι αρκετά διαφορετικός. Πολλές χώρες έχουν αλλάξει θέση, και μία από αυτές είναι η δική μας, η οποία έχει μετατοπιστεί χαμηλότερα ως προς τον άξονα των Υ (άρα έχουμε μια μετατόπιση από τις κοσμικές αξίες προς τις παραδοσιακές) και αριστερότερα στον άξονα των Χ (μια μετατόπιση από την ανάγκη για ελευθερία προς την ανάγκη για επιβίωση). Η Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας που διανύουμε (και πριν ζήσει πλήρως τις επιπτώσεις της κρίσης) βρισκόταν ακόμη μέσα στην ομάδα των ευρωπαϊκών χωρών, αλλά πλέον απομακρυνόταν από τις βόρειες, προτεσταντικές χώρες και προσέγγιζε περισσότερο την ομάδα των ορθόδοξων χωρών. Πλέον οι αξιακά πλησιέστερες κοινωνίες με τη δικιά μας φαίνονταν να είναι η Πορτογαλία, η πΓΔΜ και η Σλοβακία (αλλά και το Βιετνάμ και η Νότια Αφρική). Αυτή η μετατόπιση αποτελεί ένα σημαντικό εύρημα καθώς ενδέχεται να υποδεικνύει μια "συντηρητικοποίηση" της κοινωνίας μας. "Η Ελλάδα στην αλλαγή του αιώνα "συνόρευε" με την κορυφή", γράφει ο Σ. Φαναράς στην ανάλυσή του, "ενώ μια δεκαετία μετά, κινδυνεύει να βρεθεί πολύ κοντά στη ζώνη των εκτός Ευρώπης χωρών".
Το σημαντικό και διαχρονικό συμπέρασμα που εξάγεται τόσο από αυτούς τους χάρτες, όσο και από τις πρώτες συγκρίσεις με άλλους λαούς, ωστόσο, είναι το ότι η χώρα μας δεν είναι κάτι το εξωπραγματικό ή ιδιαίτερο. Δεν είμαστε εντελώς διαφορετικοί (και οπωσδήποτε όχι "χειρότεροι") από τους άλλους. Ίσα ίσα, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα δεδομένα είμαστε ακριβώς στη μέση, στο κέντρο του χάρτη, ισορροπώντας σχεδόν απόλυτα ανάμεσα στην πρόοδο και στη συντήρηση, στην αγωνία για την επιβίωση και στην ανάγκη για ελευθερία.
Οπωσδήποτε θα έχει μεγάλη αξία να δούμε το νέο, επικαιροποιημένο χάρτη των Ίνγκελχαρτ και Γουέλτσελ, όταν συγκεντρωθούν όλα τα δεδομένα του 7ου κύματος του WVS, για να διαπιστώσουμε αν η χώρα μας έχει μετακινηθεί ακόμη περισσότερο προς ένα πιο παραδοσιακό αξιακό προφίλ, αλλά βέβαια θα έχει επίσης μεγάλη αξία να δούμε και τις αξιακές τάσεις όλων των κοινωνιών σε μια εποχή γενικότερης κρίσης. Παράλληλα, όμως, τα δεδομένα και αυτής της έρευνας της διαΝΕΟσις μπορούν να χρησιμεύσουν για την καλύτερη κατανόηση της δικής μας κοινωνίας, για τη βαθύτερη αυτογνωσία και την πολύτιμη επίγνωση της θέσης μας στην Ευρώπη και στον κόσμο, αλλά και για την καλύτερη διαμόρφωση στόχων και προτάσεων. Τέτοιες έρευνες μας βοηθούν να καταλάβουμε πού βρίσκεται η κοινωνία μας και προς τα πού κινείται. Οπλισμένοι με αυτή τη γνώση, μπορούμε να αρχίσουμε να βάζουμε στόχους και για το προς τα πού θέλουμε να πάει.