Αρθρογραφια |

Η Ελληνική Κρίση Από Τη Σκοπιά Του ESM

Ένα νέο βιβλίο του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας περιγράφει το παρασκήνιο της ελληνικής κρίσης και της συνολικής κρίσης της ευρωζώνης, μέσα από την ιστορία της εξέλιξης του ESM από ένα μικρό γραφείο στο Λουξεμβούργο σε διεθνή χρηματοπιστωτικό οργανισμό.

Πριν από λίγες ημέρες, ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Σταθερότητας (ESM) έδωσε στη δημοσιότητα ένα ογκώδες, πολυεπίπεδο βιβλίο 419 σελίδων. Ο τίτλος του βιβλίου είναι Προασπίζοντας το ευρώ σε καιρούς κρίσης (Safeguarding the Εuro in Τimes of Crisis) και η συγκεκριμένη έκδοση είναι αξιοσημείωτη για πολλούς λόγους. Το βιβλίο επιχειρεί να αφηγηθεί τρεις διαφορετικές ιστορίες, οι οποίες σχετίζονται όλες με την κρίση του ευρώ: την ιστορία των χωρών που βρέθηκαν στη δίνη της κρίσης -μόνο η Ελλάδα καταλαμβάνει περίπου το ένα έκτο του κειμένου-, την εξέλιξη των ευρωπαϊκών μηχανισμών αντιμετώπισης τέτοιων κρίσεων από το μηδέν και την εσωτερική ιστορία του ESM, ο οποίος εξελίχθηκε από ένα μικρό γραφείο στο Λουξεμβούργο σε έναν διεθνή θεσμό. 

Πώς εξελίχθηκαν τα προγράμματα από υψηλότοκα διμερή δάνεια σε έναν θεσμοθετημένο Μηχανισμό με έξι διαφορετικές λειτουργίες και αξιολόγηση ΑΑΑ; Ποιες ήταν οι ακριβείς συνθήκες υπό τις οποίες καταρτίστηκαν; Ποιες ήταν οι επιτυχίες και οι αποτυχίες τους; Το βιβλίο δίνει κάποιες απαντήσεις και τελικά, αποτελεί ένα πολύτιμο χρονικό της κρίσης του ευρώ, η οποία έφερε μεγάλες ανατροπές στη ζωή πολλών Ευρωπαίων. Ταυτόχρονα είναι και μια πειστική, κατανοητή “επίσημη εκδοχή” της ιστορίας, η οποία τόσο έλειπε. Παρακάτω σταχυολογούμε μερικά ενδιαφέροντα σημεία για διάφορα επιμέρους θέματα.

 

Για την Ελλάδα

Η πορεία και η εξέλιξη των προγραμμάτων διάσωσης φαίνεται καθαρά από την περίπτωση της Ελλάδας, καθώς ήταν η μόνη χώρα που υπέγραψε τρία προγράμματα, τα γνωστά τρία μνημόνια, και το καθένα από αυτά είχε άλλη τεχνική μορφή. Γι’ αυτό τον λόγο, έξι από τα σαράντα κεφάλαια του βιβλίου ασχολούνται αποκλειστικά με την κρίση στην Ελλάδα.

Στην αναδρομή του βιβλίου στο 2009, δηλαδή στη χρονιά της έναρξης της ελληνικής κρίσης, ο πρώην πρόεδρος του Euroworking Group Τόμας Βίζερ περιγράφει το διεθνές πλαίσιο ως εξής: “Η κατάρρευση της Lehman Brothers δεν οδήγησε στην ελληνική κρίση, αλλά οδήγησε σε πέντε ή έξι διαδοχικές κρίσεις, πριν διαμορφώσει και την ελληνική κρίση”. Ωστόσο, ήδη τον Δεκέμβριο του 2009 και καθώς μετά από συνεχείς αναθεωρήσεις των προβλέψεων φαινόταν ότι το ελληνικό έλλειμμα ξεπερνάει το 10% (“εξερράγη τρεις φορές μέσα σε τρεις μήνες”, θυμάται ο πρώην Επίτροπος Όλι Ρεν) είχε ήδη αρχίσει η διερεύνηση της πιθανότητας ενός προγράμματος και της μορφής που θα μπορούσε να έχει. Η επιτροπή εμπειρογνωμόνων που συγκροτήθηκε κατέληξε στη “γρήγορη” λύση των διμερών δανείων από τις χώρες της Ευρώπης, τα οποία, ελλείψει μιας καθιερωμένης και κοινά αποδεκτής διαδικασίας, μπορούσαν να εκδοθούν άμεσα. Τον Απρίλιο του 2011, προτού η Ελλάδα ακόμα καταθέσει αίτηση για βοήθεια, το Eurogroup συζήτησε την πιθανή τιμή αυτών των δανείων, δηλαδή τα επιτόκιά τους, τα οποία όρισε κατά πολύ υψηλότερα σε σχέση με τον τριμηνιαίο δείκτη Euribor. Τελικώς, μετά τον Μάιο όταν η Ελλάδα ζήτησε βοήθεια από την Ευρώπη και το ΔΝΤ, τα δάνεια 80 δισεκατομμυρίων ευρώ που δόθηκαν από την ΕΕ είχαν αυτή τη μορφή. Πρόκειται για μια πρακτική που αργότερα χαρακτηρίστηκε ως λανθασμένη και αναθεωρήθηκε στην πράξη, με μείωση των επιτοκίων των επόμενων προγραμμάτων και ακόμη και με επιστροφή κάποιων κερδών από τους τόκους. Ο ίδιος ο ESM στο βιβλίο χαρακτηρίζει τον τρόπο αυτό “κάθε άλλο παρά ιδανικό”.

Το βιβλίο αναφέρεται επίσης στη μυστική συνάντηση των υπουργών οικονομικών της Γερμανίας, της Ισπανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας με τον τότε επικεφαλής της ΕΚΤ Ζαν Κλοντ Τρισέ τον Μάιο του 2011 σε ένα κάστρο στον Λουξεμβούργο. Η συνάντηση, από την οποία ο Τρισέ φέρεται να αποχώρησε, αποκαλύφθηκε τότε από το γερμανικό περιοδικό Spiegel με τη σημείωση ότι αφορούσε την προοπτική εξόδου της Ελλάδας από το ευρώ. Η εκδοχή που αναπαράγει το βιβλίο, ωστόσο, διαψεύδει εκείνη του Spiegel και υποστηρίζει ότι αφορούσε την προοπτική διαγραφής μέρους του ελληνικού χρέους, κάτι το οποίο έβρισκε κάθετα αντίθετο τον Τρισέ. 

Στο διάστημα που μεσολάβησε από το πρώτο ελληνικό μνημόνιο μέχρι το δεύτερο και αφού η Ιρλανδία και η Πορτογαλία υπέγραψαν επίσης μνημόνια, είχε τεθεί σε λειτουργία ο προσωρινός μηχανισμός EFSF, μια πρώιμη μορφή του μόνιμου μηχανισμού του ESM. Επομένως, η Ελλάδα ζήτησε από τον EFSF το δεύτερο πακέτο βοήθειας, το οποίο δεν είχε τη μορφή των διμερών δανείων και συνοδεύτηκε από την πρακτική απομείωση του χρέους μέσω της εθελοντικής συμμετοχής ιδιωτών πιστωτών, το γνωστό PSI. Μάλιστα ο τότε αναπληρωτής διευθυντής του ΔΝΤ Τζον Λίπσκι αναφέρει ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να είχε μεταβεί νωρίτερα από το καθεστώς των διμερών δανείων στον EFSF και χαρακτηρίζει αυτό το μεσοδιάστημα ως μια “χαμένη χρονιά”. 

Σε αυτό το πλαίσιο το βιβλίο προσφέρει πρόσβαση στα παρασκήνια του PSI και συγκεκριμένα στο πυρετώδες απόγευμα της Παρασκευής 9 Μαρτίου του 2012, όταν νέα ομόλογα μετά το PSI αξίας 15 δισεκατομμυρίων ευρώ θα έπρεπε να είναι διαθέσιμα στους επενδυτές εντός μισής ώρας, ώστε να αντικαταστήσουν τα παλιά. Τότε η ελληνική πλευρά συνειδητοποίησε ότι το φαξ που θα χρησιμοποιούσε στο υπουργείο Οικονομικών ήταν χαλασμένο και τελικά βρέθηκε ένα φαξ που λειτουργούσε στα γραφεία του ΟΔΔΗΧ, ώστε να ολοκληρωθεί η διαδικασία.

Το βιβλίο, μέσα από δυο εκτενή κεφάλαια, περιγράφει επίσης την έντονη περίοδο πριν από την υπογραφή του τρίτου μνημονίου, δηλαδή μετά την κατάρρευση της πέμπτης αξιολόγησης του δεύτερου μνημονίου και τις παλινωδίες στη διαπραγμάτευση το πρώτο εξάμηνο του 2015. Ανάμεσα στα περιστατικά που αποτυπώνουν την κατάσταση ήταν η μετονομασία της τρόικας σε κουαρτέτο (μετά την προσθήκη του ESM, που είχε στο μεταξύ τεθεί σε λειτουργία) επειδή, σύμφωνα με τον Βίζερ, “οι Έλληνες είχαν πάθει εμμονή με ένα όνομα -τι κακό μπορεί να κάνει ένα όνομα;”. Επίσης ενδεικτικό είναι ότι, σύμφωνα με τον εκπρόσωπο του ESM στο κουαρτέτο Νικολά Τζιαμαρόλι “από τον Μάρτιο μέχρι τον Ιούλιο (σσ. του 2015) είχαμε αφιερώσει ένα ειδικό δωμάτιο για την περίπτωση χρεοκοπίας της Ελλάδας, όπου βλέπαμε τις νομικές πράξεις που θα έπρεπε να υπογραφούν και ούτω καθεξής. Ήταν μια πρόκληση. Ο στόχος ήταν να διαβεβαιώσουμε τα κράτη-μέλη ότι ήμασταν προετοιμασμένοι για ένα πιθανό αρνητικό γεγονός”.

Τελικά, μετά την υπογραφή του τρίτου μνημονίου, το δραματικό καλοκαίρι του 2015, η Ελλάδα χρειαζόταν εξαιρετικά άμεσα 7 δισεκατομμύρια ευρώ για την αποπληρωμή των δόσεων που έληγαν προς την ΕΚΤ και το ΔΝΤ. Εφόσον οι διαδικασίες του ESM, ο οποίος ήταν πλέον σε λειτουργία και θα δάνειζε την Ελλάδα, δεν επέτρεπαν εκταμίευση τόσο άμεσα όσο χρειαζόταν, βρέθηκε ένας αρκετά δημιουργικός τρόπος: Ο ESM επένδυσε χρήματα από το χαρτοφυλάκιό του στον EFSM, τον μηχανισμό έκτακτης χρηματοδότησης για όλη την ΕΕ (και όχι μόνο για το ευρώ). Μέσα σε μιάμιση ώρα το πρωί της Δευτέρας 20 Ιουλίου, ο ESM έπρεπε να στείλει τα χρήματα στον EFSM, o EFSM στην Ελλάδα και η Ελλάδα με αυτά τα χρήματα να έχει κάνει την πληρωμή στην Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Αυτό το παράδοξο, αστραπιαίο δάνειο-γέφυρα για την Ελλάδα έγινε γνωστό μήνες μετά, τον Σεπτέμβριο, όταν η αποκάλυψή του δεν μπορούσε πια να φέρει αναταραχή στις αγορές.

Για τις υπόλοιπες χώρες της κρίσης

Τελικά, αφού για το πρώτο ελληνικό μνημόνιο δόθηκαν διμερή δάνεια, η πρώτη χώρα η οποία εντάχθηκε σε πρόγραμμα ενός οργανωμένου ευρωπαϊκού μηχανισμού, έστω του “προσωρινού” EFSF, ήταν η Ιρλανδία λίγους μήνες μετά, τον Νοέμβριο του 2010. Επομένως η πρώτη δόση προς την Ιρλανδία αποτελούσε και την πρώτη φορά που ο EFSF, τον Φεβρουάριο του 2011, θα εκταμίευε μια δόση. Όπως επισημαίνει το αντίστοιχο απόσπασμα, η διαδικασία αυτή αποδείχτηκε πιο δύσκολη από το αναμενόμενο. Ο τότε επικεφαλής οικονομολόγος του EFSF Ρολφ Στράουχ μαζί με τον Φερνάντο Ροντρίγκεζ, τον 13ο υπάλληλο του μηχανισμού, ο οποίος είχε μόλις προσληφθεί, έπρεπε να κάνουν την πληρωμή μέσω του συστήματος SWIFT. Κανένας από τους δύο δεν ειχε κάνει κάτι αντίστοιχο στο παρελθόν. “Ο Ρολφ άφησε έναν τεράστιο πάκο με φακέλους στο γραφείο μου και είπε: ‘ωραία, τώρα έχεις μια εβδομάδα για να τα διαβάσεις όλα αυτά και να κάνεις ό,τι χρειάζεται να γίνει’. Ήταν πραγματικά δύσκολο”, θυμάται ο Ροντρίγκεζ.

Όπως είναι γνωστό, ακολούθησε η Πορτογαλία, που χρηματοδοτήθηκε επίσης από τον EFSF καθώς και οι ισπανικές τράπεζες και η Κύπρος που χρηματοδοτήθηκαν από τον ESM, μετά την ίδρυσή του το 2012. Εκείνο που είναι λιγότερο γνωστό είναι οι δικαστικές διαμάχες που έγιναν ανά την Ευρώπη κατά της ίδρυσης του ESM, δηλαδή ενός μόνιμου μηχανισμού σταθερότητας, που πολλοί θεωρούσαν ότι, κατά κάποιον τρόπο, ενθαρρύνει τις χώρες να χρεοκοπήσουν για να διασωθούν αμέσως μετά. Η πιο σημαντική τέτοια δίκη ήταν εκείνη στο Συνταγματικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο της Γερμανίας στην οποία το βιβλίο αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο. 

Τον Ιούλιο του 2012, δηλαδή λίγες ημέρες αφότου η Ισπανία και η Κύπρος είχαν ζητήσει προγράμματα στήριξης από τον ESM, το δικαστήριο στη Γερμανία θα έκρινε την τύχη της συμμετοχής της Γερμανίας στον μηχανισμό και επομένως την τύχη του μηχανισμού συνολικά (αντίστοιχες προσφυγές είχαν γίνει στην Ιρλανδία, στην Εσθονία, στη Φινλανδία και στη Σλοβακία). Το κλίμα στη χώρα ήταν διχασμένο, με μια οριακή πλειοψηφία των πολιτών να απαντάει στις δημοσκοπήσεις ότι πράγματι επιθυμεί το δικαστήριο να μπλοκάρει τον ESM. Την προηγούμενη χρονιά, ο επικεφαλής του EFSF και αργότερα του ESM, ο Γερμανός Κλάους Ρέγκλινγκ στην ομιλία του σε μια συνάντηση του συνδέσμου οικογενειακών επιχειρήσεων στη Γερμανία περιέγραψε την εμπειρία του ως εξής: “Σκεφτόμασταν ‘πού είναι η έξοδος κινδύνου; Θα φύγουμε από εδώ μέσα σώοι και αβλαβείς;’ Ήταν μια από τις χειρότερες εμπειρίες της ζωής μου”. Τελικά ωστόσο η απόφαση του Συνταγματικού Ομοσπονδιακού Δικαστηρίου της Γερμανίας ήταν υπέρ του ESM (εκδόθηκε τον Σεπτέμβρη, μέσα σε μόλις δυο μήνες λόγω του επείγοντος της υπόθεσης) και το ίδιο συνέβη με την αντίστοιχη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου λίγους μήνες αργότερα (μετά από προσφυγή ενός ιρλανδού βουλευτή).

Για τους μηχανισμούς

Η καινοτομία του ευρώ, ως το κοινό νόμισμα πολλών χωρών, μοιραία έκανε και τους μηχανισμούς για τη σταθερότητά του κάτι αντίστοιχα καινοτόμο. Ο “προσωρινός” EFSF και ο “μόνιμος” ESM είναι δυο μηχανισμοί οι οποίοι δεν πρόλαβαν να περάσουν από κάποια δοκιμαστική φάση, αλλά αντίθετα στήθηκαν εν θερμώ, στο αποκορύφωμα της κρίσης για να καλύψουν με δανεισμό τις επείγουσες ανάγκες αρκετών χωρών. 

Ο μεν EFSF, όπως γλαφυρά περιγράφει το βιβλίο, ήταν ένας οργανισμός, με στάτους ιδιωτικής εταιρείας και με αρχικό κεφάλαιο 31.000 ευρώ που πήρε δάνειο από το Λουξεμβούργο για τα πρώτα λειτουργικά έξοδά του. Είχε διψήφιο αριθμό υπαλλήλων, περίπου οι μισοί από τους οποίους ήταν αποσπασμένοι από τη Γερμανική Χρηματοοικονομική Υπηρεσία και εργάζονταν από τη Φρανκφούρτη. Τα πρώτα γραφεία στο Λουξεμβούργο τον Ιούνιο του 2010 είχαν μπλε μοκέτα στο πάτωμα και διακόσμηση σε στυλ ΄70s. Ο επικεφαλής του μηχανισμού, ο Κλάους Ρέγκλινγκ είχε ζήσει την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 στη Σιγκαπούρη (“έβλεπα από το παράθυρό μου τα καράβια να μένουν άπραγα στο λιμάνι”) και έφτασε στην Ευρώπη για να αναλάβει τον EFSF μετά από πρωτοβουλία του Προέδρου της Κομισιόν, τότε πρωθυπουργού του Λουξεμβούργου Ζαν Κλοντ Γιούνκερ.

Ακριβώς επειδή δεν υπήρχε προηγούμενο ενός τέτοιου μηχανισμού πουθενά στον κόσμο, η αξιολόγηση του με ΑΑΑ από τους οίκους αξιολόγησης ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία και εξαιρετικά σημαντική για την αξιοπιστία του οργανισμού. Οι οίκοι εγκαταστάθηκαν στον EFSF για καιρό και τον αξιολόγησαν από την αρχή, θέλησαν να μάθουν πόσο ισχυρή νομικά ήταν η δέσμευση των χωρών να εγγυηθούν ποσά για τον EFSF και τι θα γινόταν στην περίπτωση που μια κυβέρνηση τα ζητούσε πίσω. Ακριβώς για να διαλύσουν ανάλογες ανησυχίες, τελικά οι κυβερνήσεις της ευρωζώνης εγγυήθηκαν το 165% του ποσού των 440 δισεκατομμυρίων ευρώ του EFSF, εγγυήθηκαν δηλαδή συνολικά για 780 δισεκατομμύρια ευρώ. Και κατακτήθηκε έτσι το πολυπόθητο ΑΑΑ. Στην πρώτη έκδοση 5ετούς ομολόγου 5 δισεκατομμυρίων ευρώ, η ζήτηση ξεπέρασε το ποσό κατά εννέα φορές, ενώ το 20,5% της έκδοσης το αγόρασε η Ιαπωνία. Η άντληση κεφαλαίων από τις αγορές αρχικά συνέβαινε κάθε φορά που πλησίαζε η εκταμίευση μιας δόσης, όμως αργότερα βρέθηκαν πιο εξελιγμένοι τρόποι που εγγυόνταν καλύτερη ροή των χρημάτων.

Αντίστοιχα, το πέρασμα του μηχανισμού στο επόμενο στάδιο, μετά την τροποποίηση των ευρωπαϊκών συνθηκών το 2011, ήταν η μετεξέλιξή του, λίγους μήνες νωρίτερα από το προγραμματισμένο, τον Ιούνιο του 2012, σε διεθνή χρηματοπιστωτικό οργανισμό, δηλαδή στον ESM. H εσωτερική διάρθρωση ακολούθησε τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης (EBRD) ενώ ο αριθμός των εργαζομένων (απορροφήθηκαν όλοι του EFSF) αυξήθηκε στους 200 -μόλις τότε ο μηχανισμός απέκτησε υπεύθυνο προσωπικού. Μετά από νέους ελέγχους και νέες εγγυήσεις διατηρήθηκε και πάλι το ΑΑΑ. Τα παλιά κτίρια επεκτάθηκαν και μαζί επεκτάθηκαν και οι δραστηριότητες, αφού πλέον ο ESM έχει έξι διαφορετικές λειτουργίες, ανάμεσά τους και η απευθείας ανακεφαλαιοποίηση προβληματικών τραπεζών. Αλλά βέβαια μέχρι στιγμής έχει αξιοποιηθεί μόνο η λειτουργία της κατάρτισης προγραμμάτων διάσωσης. Για να αναδείξει αυτή την αξιοσημείωτη εξέλιξη από το μηδέν σε έναν πλήρη μόνιμο μηχανισμό το βιβλίο χρησιμοποιεί μια ρήση του οικονομολόγου του Stanford Πολ Ρόμερ: “Είναι φριχτό να αφήσεις μια κρίση να πάει χαμένη”.